I mua ake nei, ko te kore i āhei ki te whenua, te kore hoki o ngā mana whakahaere i uaua ai te whakawhanake i ngā whenua Māori i Tūranga, engari taihoa e panonitia ai tērā āhuatanga e te kaupapa hōu, ko Tūranga Whenua, Tūranga Tangata.
He kaupapa e aratakina ana e Te Aitanga a Māhaki Trust, i raro i tētahi whakahoahoatanga ki ngā kaipupuri whenua Māori me te kāwanatanga, ka whai kia whakawhanake i ngā pito whenua Māori 106 kua kitea, hei wāhi pai rawa atu mō te ahumāra kounga rawa ki te whakatipu huarākau kiwi.
He pito whenua atu anō ka whakawhanakehia hei āwhina i ngā mahi ngahere, ahuwhenua hoki a te kāhui whakahoahoa nei. Hei ngā tau e rima, ko ngā moni ka hua ake i te kaupapa e matapaetia ana, ka eke atu i te $55m ki te $60m, e ai ki a Willie Te Aho, māngai o te Tarahiti.
“We’re looking at 200 hectares of high-value horticulture…Basically you’ve got over $10million per year of revenue coming off these 200 hectares.”
I tēnei wā, 12 ngā pito whenua e āta tirohia ana kia tīmata ai te whakatipu huarākau kiwi koura.
Hei tā Karen Pewhairangi o Te Aitanga a Māhaki, ko tētahi wawata o te Tarahiti i roto i ngā whiriwhiringa mō te kaupapa, ko te whakawhanake i ngā whenua pātata ki ngā marae, kia whai hua pū ai ngā tāngata whenua e noho atu ana ki reira.
Ko Tarere, ko Tapuihikitia, ko Takipū ētahi o ngā marae pātata atu ki ētahi o ngā pito whenua.
“Ko ngā uri o tēnei marae ka whai oranga rātou…Ko Rua Ngarehu te ingoa o tēnei whenua e noho mai tēnei marae . Ko Rua Ngarehu hoki, he whenua tino pai ki te whakatipu huakiwi.”
Pūnaha hawai
Hei tā Te Aho, “the biggest challenge is around getting the infrastructure to get water to our lands”.
I mua, ko Tūranga, he rohe whakatipu kai pēnei i te pītoa, te rahopūru me te āporo.
Kua kitea i mua, ko te taiao ki Tūranga, he pai te pāmahana ki te whakatipu huakiwi G3. Heoi, ko te ua e hiahiatia ana i ngā marama o te raumati, kaare e tino kaha te heke.
Nā reira, he kaitohutohu nō Te Manatū Ahumatua, nō Te Tari Hikina Whakatutuki hoki kua hui tahi ki Te Aitanga a Māhaki Trust i tēnei wiki ki te matapaki, me pēhea te whakatakoto pūnaha hawai hei āwhina atu i te wā o te raumati.
Whakawhanake ohu mahi
Hei tā Te Aho, ko te mahi nui anō, ko te whakawhanake ohu mahi. Ko te rohe o Tūranga/Te Matau a Māui kei te tūranga tuarua i te motu whānui mō te nui o ngā tatauranga kore mahi, e ai ki te tari Tatauranga Aotearoa.
“We just need to start developing our workforce now so that, in two years’ time when we’re outing in the orchards and four years’ time when we’re managing the produce, that we’ve got our own people that we can take on to our lands and work.”
E ai ki a Te Aho, 120 ngā tūranga mahi pūmau nei te rite mā ngā tāngata i Tūranga ka hua ake pea i te whakawhanaketanga uru huarākau kiwi nei.
“That’s from the level of engineering and building the orchards to the labour needed to harvest, to the marketing right through to packing and transportation.”
Hei tā Pehwairangi, “He kaupapa tino whakahirahira ki a mātou o tēnei takiwā nō te mea, ko a mātou nei whenua kei te noho manene kāore kē he oranga i roto i ngā mahi o tēnei wā.”
Ko ngā whakawhanaketanga i te tau tuatahi ka whiwhi pūtea tautoko i te whakawhanaketanga o ngā kaupapa mahi e rima kei raro i te whakahoahoatanga ki waenga i ngā kaipupuri whenua me ngā kaiwhakangao. Ā muri atu, ka tono pūtea atu te Tarahiti i te Tahua Whakatipu i ngā Rohe, i ngā kaiwhakangao tūmataiti hoki.
E matapaetia ana, ko ngā whakawhanaketanga tuatahi ka hua ake i te whiwhi raihana whakatipu koura hei te Paengawhāwha 2020.